Waarom filosofie iets anders is dan vrijdenken

Subthema: Filosofie & Spiritualiteit (Subthema: Filosofie)

Lengte: ca. 1100 woorden

Kernvraag: Wat is het fundamentele verschil tussen filosofie en vrijdenken?

Stelling: Filosofie en vrijdenken zijn geen synoniemen.

Disclaimer, of beter gezegd: een uitnodiging tot ongemak

Deze blog is geen cursus filosofie. Geen pleidooi voor meer meningen. En zeker geen aanval op jouw manier van denken. Wat je hier leest is een denkoefening bedoeld om te schuren, niet te sturen. Misschien roept het weerstand op. Misschien herken je iets. Beide is waardevol.

Filosofie is geen bezit, maar een beweging. Vrij denken is geen comfort, maar confrontatie. Deze tekst nodigt je uit om te twijfelen aan wat je zeker dacht te weten. Niet om je gelijk te verliezen, maar om ruimte te maken voor iets wat je nog niet dacht.

Je hoeft het niet met alles eens te zijn. Maar stel jezelf minstens één vraag: Wat heb ik nog nooit gedacht, omdat niemand het me vroeg?

We leven in een tijd waarin denken vaak wordt verward met vinden. En waarin vrijheid zelden werkelijk vrij is.

‘Filosofie’ klinkt als een studie. ‘Vrijdenken’ als een houding. Maar wat betekent het werkelijk om vrij te denken? En hoe verhoudt dat zich tot de eeuwenoude traditie van het filosoferen? In een wereld vol meningen, platforms en pleasers is het tijd voor precisie. Wat is het verschil tussen filosofie en vrijdenken… en waar wringt het?

Filosofie is geen mening, maar methode

Filosofie begint niet bij de waarheid, maar bij de twijfel. Bij Socrates, die niets zeker wist behalve dat hij niets zeker wist. Filosofie is niet hetzelfde als het hebben van een visie, het is het onderzoeken van de voorwaarden waaronder die visie ontstaat.

Jean-Paul Sartre beschreef filosofie als “een poging om de wereld te begrijpen met behulp van het gereedschap dat je zelf aan het bouwen bent.” Het is dus een performatieve discipline: al denkende ontstaat het denken zelf.

Filosofie kent ook een methodologie: logica, argumentatieleer, begripsanalyse. Ze stelt vragen als: Wat is vrijheid? Wat bedoelen we als we ‘waar’ zeggen? Filosofie maakt een verschil tussen een gedachte hebben en kritisch nadenken over dat denken.

Vrijdenken, zoals het vandaag vaak wordt begrepen, kent deze methodische precisie niet altijd. Het is meer gericht op het gevolg: wat betekent dit voor mij? Wat voel ik hierbij? En dat is belangrijk (al dan niet belangrijker), maar het is geen klassieke filosofie.

Vrijdenken als praktijk van bevrijding

Vrijdenken is ontstaan als tegenbeweging. In de verlichting werd het gekoppeld aan seculariteit: denken los van religieuze dogma’s. Baruch Spinoza werd als één van de eerste vrijdenkers verbannen vanwege zijn radicale uitspraken over God en natuur. Later werd ‘vrijdenken’ een embleem voor autonomie: zelf mogen bepalen wat waar is.

Maar in de hedendaagse cultuur is vrijdenken steeds meer losgekomen van deze historische strijd. Het is een vlag geworden waaronder uiteenlopende posities zich scharen: van spirituele zoekers tot complotdenkers, van kunstenaars tot CEO’s die ‘anders durven denken’.

Vrijdenken is een houding, geen discipline. Het zegt niets over de kwaliteit van denken, wel over de bereidheid om buiten gevestigde kaders te bewegen. En precies daar ontstaat het gevaar: zonder filosofische onderbouwing kan vrijdenken gemakkelijk ontaarden in willekeur. In subjectieve voorkeur vermomd als waarheid.

Verschil in oorsprong: traditie vs. transgressie

Filosofie is geworteld in traditie. In canon, kritiek, continuïteit. Het staat op schouders van reuzen. Of zoals Whitehead het noemde: “De Europese filosofie is een reeks voetnoten bij Plato.” Vrijdenken is juist vaak een daad van loskoppeling. Een breuk. Een weigering om nog langer op schouders te staan.

Filosofie zegt: begrijp eerst wat er gedacht is. Vrijdenken zegt: durf het anders te zien.

Filosofie wil doorgronden. Vrijdenken wil doorbreken.

Deze spanning is productief, zolang we niet doen alsof beide termen inwisselbaar zijn. Ze vullen elkaar aan, maar vervangen elkaar niet.

Denkfouten in het populaire vrijdenken

In onze tijd zien we een inflatie van de term ‘vrijdenken’. Iedereen met een afwijkende mening wordt als vrijdenker gelabeld. Maar afwijking is geen garantie voor diepgang. En kritiek is geen bewijs van bewustzijn.

Een paar veelvoorkomende misverstanden:

• “Vrijdenken is alles kunnen zeggen.”

Vrijheid van meningsuiting is een politiek recht, geen intellectuele verdienste. Vrijdenken vereist zelfkritiek, niet alleen spraakvrijheid.

• “Vrijdenken is voelen wat klopt.”

Intuïtie is waardevol, maar zonder analyse ontstaat het risico van projectie. Zoals Simone de Beauvoir al zei: “Men wordt niet als vrouw geboren, men wordt tot vrouw gemaakt.” Zo ook met intuïtie: ze is gevormd: sociaal, historisch, biologisch. Niet alles wat je ‘voelt’ komt van jou.

• “Vrijdenken is tegen de norm zijn.”

Niet elke vorm van oppositie is kritisch denken. Foucault zou ons waarschuwen: ook de tegenbeweging is vaak doordrenkt van hetzelfde machtssysteem dat ze zegt te ondermijnen.

Twee denkers, twee richtingen

Laat ons dit illustreren met twee filosofen.

• Immanuel Kant, die stelt dat verlichting het verlaten van zelfopgelegde onmondigheid is. Zijn filosofie is gebaseerd op universele rede. Vrijheid ontstaat door autonomie: het vermogen om jezelf wetten te stellen die voor iedereen zouden kunnen gelden. Denken is dus niet vrij-zijn van grenzen, maar jezelf bewust begrenzen.

• Michel Foucault, daarentegen, stelt dat waarheid en kennis altijd gepaard gaan met macht. Denken is dus nooit neutraal en vrijdenken betekent: het zichtbaar maken van die onzichtbare structuren. Voor Foucault is vrijheid geen toestand, maar een praktijk van weerstand.

Beide stemmen zijn waardevol, maar verschillen wezenlijk in toon en doel. Filosofie vraagt om dialectiek. Vrijdenken om rebellie. DENKSCHIERIG werkt in het spanningsveld daartussen.

Waar het wringt… en vruchtbaar wordt

Filosofie zonder vrijdenken wordt academisch: een gesloten bolwerk van taal en traditie. Vrijdenken zonder filosofie wordt vrijblijvend: een vorm van subjectivisme waarin iedereen gelijk heeft, simpelweg omdat hij of zij iets voelt of vindt.

Daarom is het onderscheid zo belangrijk. Niet om grenzen te trekken, maar om helder te zijn over wát er precies gebeurt als we zeggen: ik denk.

Kritische eindanalyse

Wat ontbreekt nog in dit betoog? Misschien de verbeelding. Want zowel filosofie als vrijdenken kunnen, als ze goed worden beoefend, ook poëtisch zijn. Verwonderend. Creatief.

Voor wie is dit confronterend? Voor wie gelooft dat denken ‘van zichzelf’ al vrij maakt. Voor wie zijn intuïtie verwart met waarheid. En voor wie zich verschuilt in het academisch denken zonder existentiële inzet.

Wat blijft een blinde vlek? Dat denken ook een lichamelijke daad is. En dat vrijheid niet alleen iets is wat je wilt, maar ook iets wat je moet verdragen.

Het DENKSCHIERIG antwoord

Filosofie is geen vrijheid. Vrijdenken is geen filosofie. Maar tussen die twee groeit een ruimte die zeldzaam is: waar kritisch denken en gevoelig zijn elkaar niet afstoten, maar bevragen.

Daar ontstaat bewustzijn. Dáár gebeurt het werk.

Dus:

Wanneer heb jij voor het laatst een gedachte gedacht die je iets kostte?